بررسی فقهی پلتفرم ترب
معرفی و تاریخچه
موتور جستجوی خرید ترب از سال ۱۳۹۳ شمسی با هدف ارائه و مقایسه شفاف قیمت‌ها توسط تعدادی از دانشجویان دانشگاه شریف راه‌اندازی شد. سال ۱۳۹۵ شرکت فن‌گستران پیشرو بازار (مسئولیت محدود) برای اداره‌ی کارهای این سرویس ثبت شد و در حال حاضر همه‌ی حقوق این سرویس متعلق به شرکت «فن‌گستران پیشرو بازار» است. مهم‌ترین فعالیت این شرکت توسعه‌ی موتور جستجوی خرید ترب است. این موتور جستجوی بالغ بر میلیون‌ها محصول از بیش از ۱۴ هزار فروشگاه معتبر اینترنتی ایرانی را جمع‌آوری کرده است تا به کاربران کمک کند در کمترین زمان بهترین قیمت را بین فروشگاه‌های مختلف پیدا کنند. همچنین به فروشگاه‌های اینترنتی معتبر کمک می‌کند تا بدون نیاز به دانش فنی بتوانند به گستره‌ی بزرگی از کاربران اینترنتی دسترسی پیدا کنند.
در حقیقت ترب، یک موتور جستجوی خرید است که فروشنده‌های اینترنتی دارای نماد اعتماد الکترونیک و نیز فروشندگان حضوری اطراف شما که فروشنده ی کالای مدنظرتان با بهترین قیمت هستند را به شما معرفی می‌کند.
قرارداد ترب
قرارداد با خریدار
در پلتفرم ترب، خرید و فروش به طور مستقیم بین خریدار و فروشنده صورت می‌گیرد. ترب در فرایند خرید دخالتی نداشته و داده ی مربوط به خرید تنها در اختیار فروشگاه‌ها بوده و ترب به آنها دسترسی ندارد. بنابراین تمام اشتباهات و مشکلاتی که ممکن است در زمان خرید بوجود بیاید، بر عهده‌ی فروشگاه‌ها می‌باشد. همچنین تمامی خدماتی که فروشگاه‌ها ارائه می‌دهند (مانند گارانتی یا پست رایگان) بر عهده‌ی خودشان بوده و در صورت نقض هر کدام، ترب مسئول نمی‌باشد.
در حقیقت برای سایت ترب مسولیتی در قبال خریدار وجود ندارد. خریدار نیز هزینه ای برای استفاده از خدمات نمی پردازد. بر این اساس، مسئولیت‌های مربوط به تحویل کالا، کیفیت و تعهدات به عهده فروشنده است و ترب فقط یک بستر برای جستجو و مقایسه قیمت‌ها فراهم می‌آورد.
قرارداد با فروشنده یا فروشگاه
قراردادهای همکاری مانند آنچه که در پلتفرم‌هایی مانند ترب وجود دارد، معمولاً در قالب قراردادهای جعاله تنظیم می‌شوند. در فقه، جعاله به معنای التزام به پرداخت عوضی معلوم در ازای انجام دادن کاری است به عبارت دیگر ایجاد توافقی بین دو طرف است که بر اساس آن یکی از طرفین (جاعل) متعهد می‌شود که پاداشی (جعل) به طرف دیگر پرداخت کند، در صورتی که او کاری مشخص را انجام دهد.
جعاله از سه رکن تشکیل می‌شود: جاعل (کارفرما)، یعنی شخص ملتزم شونده به پرداخت اجرت در برابر کار؛ عامل (مجعولٌ له) یا پیمان کار، یعنی شخصی که کار را انجام دهد؛ و جُعل (مال‌الجعاله)، یعنی اجرت و پاداش کار.
در اینجا ترب به عنوان عامل و فروشگاه به عنوان جاعل وجود دارند و جُعل میزان هزینه دریافتی ترب از فروشگاه به ازای معرفی و تبلیغات است. برای شرعی بودن جعاله در پلتفرم ترب، شرایط زیر رعایت می‌شود:
شفافیت: وظایف و تعهدات هر دو طرف باید به وضوح مشخص شده باشد.
پاداش معین: باید پاداش یا کمیسیون به‌طور واضح تعیین شده باشد.
قابلیت انجام عمل: عمل مورد نظر باید قانونی و شرعی باشد.
برای اینکه یک قرارداد مانند قرارداد همکاری ترب در قالب جعاله شرعی باشد، باید شرایطی که ذکر شد رعایت گردد. همچنین، توافق بر سر حق جعاله مشخص باشد.
جعاله، قبل از اقدام عامل، از سوی هریک از جاعل و عامل قابل فسخ است. و پس از اقدام و قبل از اتمام کار، از سوی عامل قابل فسخ است. در نتیجه قبل از اقدام به کار، فروشگاه می تواند فسخ کند. اما اگر کار انجام شد فقط ترب می تواند فسخ کند و اگر ترب قرارداد را فسخ کرد مستحق اجرت نمی باشد یعنی اگر کار نیمه تمام شد ترب نمی تواند اجرتی دریافت کند. البته برخی قائل به این هستند که عامل به اندازه کاری که انجام شده مستحق اجرت است.
ضمانت ترب
قرارداد ضمانت بین ترب و فروشنده
ترب خود یک پلتفرم جستجوی کالا است و به‌طور مستقیم فروش نمی‌کند. وظیفه ترب این است که اطلاعات قیمت و وضعیت موجودی محصولات را از فروشگاه‌های مختلفی که با آن ها قرار داد دارد جمع‌آوری کرده و در اختیار کاربران قرار دهد. به همین دلیل، ترب معمولاً مسئولیت مستقیم در قبال کیفیت کالا یا خدمات ارائه شده توسط فروشندگان ندارد.
برخی از فروشندگان ترب دارای نشان ضمانت هستند که خیال خریدار را از بابت خرید از این فروشندگان کاملاً راحت می کند. این فروشندگان دارای امتیاز بالا و سابقه ی بسیار مناسب بوده و ترب نیز از ایشان بابت اعطای نشان ضمانت، تضمین دریافت کرده است. در صورت بروز مشکل از قبیل معیوب بودن یا مغایرت کالا، با فروشگاه تماس بگیرید و فروشگاه مشکل شما را مرتفع خواهد کرد و در غیر اینصورت نیز با ثبت پیگیری سفارش در ترب، ترب در 7 روز نخست با بررسی کارشناسی، در صورت تایید کارشناسی، خودش پول شما را عودت خواهد داد.
شرایط ضمانت
در ماده ۶۴۸ قانون مدنی عقد ضمان را اینطور تعریف کرده است: «عقد ضمان عبارت است از این که شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است به عهده می‌گیرد
رکن اصلی ضمان، تعهدی است که ضامن در برابر طلبکار تعهد می‌کند تا دین مضمون‌عنه را بپردازد. پس ضمان عقدی است عهدی که بین ضامن و مضمون‌له منعقد می‌شود که در نتیجه آن ضامن دین مضمون‌عنه را در مقابل مضمون‌له به عهده می‌گیرد تا آن را بپردازد. لذا مضمون‌عنه هیچ گونه نقشی در عقد ضمان ندارد و عقد بدون مداخله او منعقد می‌شود. در نتیجه ضامن که ترب باشد و مضمون له که فروشگاه یا فروشنده باشد با هم در ارتباط اند و این قرارداد فی ما بین این دو شخصیت است و ارتباطی با خریدار یا مضمون عنه ندارد.
فروشندگان دارای نشان ضمانت ترب، تحت تضمین ترب هستند. علاوه بر اینکه خودشان از سابقه ی خوب و پایداری برخوردار هستند و بدون ضمانت ترب نیز مشکلی در خرید از آنها نخواهد بود، اما در صورت بروز مشکل نیز، ترب آنها را ضمانت می کند. ضمانت ترب شامل موارد زیر می شود: –
عدم ارسال و تحویل کالا از فروشگاه به خریدار
اگر فروشنده کالا را ارسال نکند و کاربر در فاصله ی 2 روز کاری از زمان مورد انتظار دریافت سفارش، آن را به ترب اعلام کند، در صورتی که فروشنده از ارسال کالا امتناع کند، ترب تمامی وجه را به کاربر عودت می دهد.
مغایرت کالا با کالای سفارش داده شده
اگر کالای دریافتی کاربر مغایر با کالای سفارش داده شده باشد و کاربر در فاصله ی 7 روز کاری از زمان تحویل آن را به ترب اعلام کند و فروشنده ادعای کاربر را نپذیرد اما کارشناس ترب براساس مستندات ادعای کاربر را تایید کند، ترب ضمانت می دهد وجه کاربر عودت داده شود. –
معیوب یا ناقص یودن کالا
اگر کالای دریافتی کاربر صدمه دیده، معیوب (فنی یا ظاهری) یا خراب باشد و و کاربر در فاصله ی 7 روز کاری از زمان تحویل آن را به ترب اعلام کند و فروشنده ادعای کاربر را نپذیرد اما کارشناس ترب براساس مستندات، ادعای کاربر را تایید کند، ترب ضمانت می دهد که وجه کاربر به صورت کامل عودت داده شود. –
محدودیت ضمانت
تمامی شرایط ضمانت ترب برای خرید از درگاه رسمی وبسایت (و نه کارت به کارت) و برای مبالغ زیر 200 میلیون تومان برقرار است.
انصراف از خرید
به طور کلی، فروشندگان موظفند که براساس قوانین تجارت الکترونیکی حق انصراف از خرید را با شرایط ذکر شده در قانون برای کاربر لحاظ کنند. البته مصرف کننده در برخی موارد فاقد حق انصراف به شرح مندرج در بند “د” ماده (۳۸) قانون تجارت الکترونیکی خواهد بود و این امر وابسته به توافق کاربر و فروشنده نیز می باشد. البته شایان ذکر است که انصراف از خرید، متوجه توافق بین کاربر و فروشنده بوده و در مورد فروشگاه های دارای نشان ضمانت ترب، ترب، انصراف از خرید را ضمانت نمی کند.
ضمان عقد لازمی است و هیچ یک از ضامن و مضمون‌له نمی‌توانند آن را فسخ کند اگر چه مضمون‌عنه موافقت بنماید ولی ضامن و مضمون‌له می‌توانند با توافق مضمون‌عنه آن را اقاله کنند. در نتیجه با توجه به اینکه ترب ضامن بعضی از فروشگاه ها شده است نمی تواند عقد ضمان را فسخ کند و از یک جایی به بعد بگوید ضمانت نمی کند.
کیف پول ترب
در این قسمت به دنبال تبیین ماهیت فقهی عقد بین صاحب کیف پول و فردی که پولش رو در کیف پول قرار می دهد، هستیم.
حالت اول بدون وجود قرارداد
در حالت اول پیش فرض این است که توافقی بین دارنده کیف پول و صاحب پول با الفاظی(کتبی یا شفاهی) که به صورت صریح ماهیت عقد را روشن کند، وجود ندارد. لذا عملاً روش بررسی این مسئله صرفاً واکاوی ارتکاز و ذهنیت دو طرف این توافق است و این تبیین یک تحلیل پسینی از رفتار طرفین قرارداد است که پول رد و بدل شده در قالب چه عقد و توافقی در بستر کیف پول انجام شده است. تبیین ماهیت این توافق ابتدا نیازمند واکاوی بستر شکل گیری کیف پول در طول تاریخ می باشد.
در گذشته، افراد پول خود را در بانک‌ها و موسسات اعتباری نمی‌گذاشتند. به جای آن، از روش‌های مختلفی برای مدیریت و نگهداری پول استفاده می‌کردند. اما اکنون، با پیشرفت فناوری و تغییر در روش‌های زندگی، افراد به دلایل مختلفی پول خود را در بانک‌ها و ادارات اعتباری نگهداری می‌کنند.یکی از دلایل اصلی استفاده از این موارد، امنیت و حفاظت از پول است. همچنین، این موسسات امکاناتی برای حفاظت از پول ارائه می‌دهند که افراد به تنهایی نمی‌توانند آنها را فراهم کنند. لذا آنچه که در ذهن انسان‌ها در فضای مناسبات امروزی وجود دارد این است که چون نگهداری پول در فضایی که همه پول‌ها الکترونیکی است و کمتر از۳ درصد پول‌های کنونی به صورت اسکناس و سکه هست، باید پول را در نزد بانک یا موسسات اعتباری قرار داد. همین رویکرد سبب شده است ابزاری در پلتفرم ها تحت عنوان کیف پول(wallet) برای سهولت مبادلات ایجاد شود. یعنی به جای اینکه فرد برای هر تراکنش بخواهد عملیات واریز وجه را طی کند با یک بار واریز وجه در کیف پول برای چندین بار به راحتی عملیات خرید خرمات را مدیریت می کند.همچنین غرض دیگر از ایجاد بستر کیف پول مدیریت پلتفرم و رصد تراکنشات مالی می باشد.
تحلیل این سیر تحول نشان می دهد ذهنیت انسان ها از کیف پول چیزی جز بستری برای نگهداری پول برای سهولت یا مدیریت کسب و کار نمی باشد.
مطالب فوق به وضوح نشان می دهد رابطه ی متعاملین(صاحبان پول و صاحبان کیف پول) چیزی جز عقد ودیعه نمی باشد. عقد ودیعه در فقه به این معناست که فردی که ودیعه را قبول کرده است مسئول نگه داری کالا به صورت مجانی است. البته می توانند برای این امر مزد طلب کنند اما ماهیت عقد از ودیعه به اجاره یا جعاله تبدیل می شود و از فرض مورد بحث که چنین توافقی در بین وجود ندارد خارج می شود. اما در هر صورت این امکان را برای صاحب کیف پول فراهم نمی کند که از پول ها بتواند بهره ببرد لذا صرفا باید حافظ و نگه دار آن ها باشد. لذا هز ینه کردن این پول یا استفاده از منافع آن از قبیل سود بانکی و امتیاز وام و… توسط صاحبان کیف پول حرام بوده و مالکیت تمامی معاملات و منافع برای صاحبان پول است.
با توجه به این توضیحات در ادامه رابطه ی ترب با خدمات گیرندگان بررسی می شود.
رابطه خدمات گیرندگان و ترب: در پلتفرم ترب قوانین و توضیحاتی در مورد بستر کیف پول و روابط بین طرفین وجود ندارد و از این جهت در حالت اول گنجانده می شود. لذا این رابطه همانطور که بیان شد عقد ودیعه است، به این معنا که کاربران پول خود را در اختیار ترب قرار می‌دهند و ترب متعهد به تسویه هزینه‌ها از این اعتبار است. در صورتی که ترب از این وجوه برای استفاده‌های دیگر بهره ببرد ،این تصرف با ذات و ماهیت عقد ودیعه سازگار نیست. همچنین امتیاز وام و تمامی منافعی که از این حساب ها ایجاد می شود برای صاحبان پول می باشد. البته ترب می تواند از منافع آن استفاده کند به شرطی که به صورت صریح و شفاف اذن آن را را از کاربران بگیرد. البته در این صورت دیگر ماهیت معامله ودیعه نخواهد بود بلکه در قالب هدیه یا جعاله می تواند این توافق صورت گیرد.
حالت دوم با وجود قرارداد
پیش فرض در مطالب فوق اینطور بود در قرارداد به طور صریح از الفاظی استفاده نشده که ماهیت قرارداد را روشن کند و ما با تحلیل ذهنیت متعاملین ماهیت قرارداد را روشن کردیم. اما در صورتی که بین طرفین قرارداد از الفاظ صریحی استفاده شود که ماهیت قراداد را روشن که در هر فرض چه نتایجی را در پیش خواهد داشت.
لازم به ذکر است از آن جایی که ذهنیت اولیه همانطور که بیان شد ودیعه است برای اینکه از این صاحب پول از این ذهنیت خارج شود و رابطه ی متعاملین عقد دیگری شود نیاز به تصریح محکم به تبعات قرارداد جدید دارد تا رضایت طرفین احراز شود.
قرض
حالتی اولی که می توان در نظر گرفت این است که صاحب کیف پول، پول را از صاحبانش به صورت قرض[1] دریافت کند. این فرض همان راه حلی است که بانک ها و خیلی از کسب و کارها در حال حاضر برای تصحیح مشکل ودیعه در نظر گرفتند. در این فرض دوحالت برای مسئله قابل تصویر است:الف) حالتی که پلتفرم خدمات خود را در قبال این قرض در بستر کیف پول به کاربر می دهد.ب) حالتی که پلتفرم خدماتش در قبال این قرض در بستر کیف پول دریافت نمی کند.به عبارت دیگر در حالت الف پلتفرم خدمات خود را به شرط دریافت قرض در بستر پلتفرم به کاربران ارائه می دهد و همه ی کاربران ناگزیر از استفاده از بستر کیف پول می باشند. اما در حالت ب کاربران مختار هستند که اساسا از کیف پول استفاده کنند و به پلتفرم قرض دهند یا قرض ندهند و از بستر کیف پول استفاده نکنند. در این صورت قرض در قرارداد به مشروط تلقی نشده است و صرفا بیان شده که ذات و ماهیت قرارداد در بستر کیف پول به صورت قرض می باشد.
در صورت الف صاحب پول در مقابل قرضی که می دهد خدماتی را دریافت می کند. طبق فتوای همه ی فقها این حالت اگر به این صورت باشد که اگر ابتدا قرض گفته شود و بعد خدمات به صورت مشروط بیان شود ربا محسوب می شود. این مثال شبیه همان قرض به شرط اجاره ای است که در اجاره های منزل رواج دارد. یعنی صاحب پول ربا دهنده و صاحب کیف پول ربا گیرنده می باشد.
دلیل ربا بودن این فرض وجود زیاده(خدمات پلتفرم) در مقابل قرض گرفتن از صاحب پول می باشد. در روایات داریم که از قرض هیچ نفعی به صورت الزامی(شرط شده) نباید متوجه قرض دهنده شود و الا طرفین دچار ربا می شود و این فرض از مصادیق ربا خواهد بود.
راهکار
عده ای از فقها برای فرار از ربا در موارد راهکاری را بیان نموده اند. به این راهکارها حیل ربا گفته می شود. راهکاری که برای این مورد بیان شده است تبدیل عنوان «قرض به شرط خدمات پلتفرم» به «خدمات پلتفرم به شرط قرض» می باشد مثل اینکه به جای قرض به شرط اجاره بگوییم اجاره به شرط قرض. مراجعی مثل آیت ا… وحید خراسانی، تبریزی ، خویی و… این راهکار را پذیرفته اند. آیت ا… سیستانی این راهکار را نمی پذیرند. فقهایی مثل مقام معظم رهبری ، مرحوم امام این راهکار را زمانی می پذیرند که قرض صرفا تخفیفی برای اجاره باشد مثلا در قبال قرض 10 الی 20 درصد از اجاره کم شود یعنی به صورتی باشد که در نظر عرف بازار تخفیف معامله باشد لذا اینکه کل اجاره قرض باشد و مبلغ کمی اجاره باشد صحیح نمی باشد و رباست. اما در کیف پول طبق نظر این دو بزرگوار عموما چنین مشکلی وجود ندارد. زیرا عموما هزینه ی خدمات پلتفرم ارتباطی با مبلغ در کیف پول ندارد. البته اگر ارتباط پیدا کند باید به صورت تخفیف باشد.
دیدگاه کاردینو
هرگونه نفعی که به التزام (شرط) از قرض برای قرض دهنده حاصل شود عملیات ربای قرضی محقق می شود. از منظر حسنا جایگاه قرض در اقتصاد اسلامی عملیاتی است که طبق روایات در بازار خیریه قرار دارد و نباید هیچ گونه منفعتی با شرط از آن حاصل شود. ماهیت ربای قرضی چیزی جز این نمی باشد که فرد قرض دهنده نباید هیچ نفعی در مقابل قرضش از قرض گیرنده دریافت کند. این اتفاق در هر صورت و شکلی که اتفاق بیفتد ربا بوده و حیله های ربوی بیان شده با نهی های روایات و آیات سازگار نمی باشد.
عاریه
حالتی دومی که می توان برای این رابطه در نظر گرفت این است که پول درون کیف پول به صورت عاریه در اختیار صاحب کیف پول قرار بگیرد. در این صورت صاحب کیف پول می تواند از این پول استفاده کند. اما عاریه زمانی صحیح می باشد که با استفاده از عین آن کالا از بین نرود و پول چنین خاصیتی ندارد لذا نمی توان از عقد عاریه برای تصحیح استفاده از پول و منافع بهره برد.
اجاره
پیشنهاد سومی که برای تصحیح این رابطه بیان شده استفاده از عقد اجاره است. با توجه به ماهیت عقد اجاره صاحب کیف پول می تواند از منافع استفاده کند. اما ماهیت اجاره مانند عاریه با استفاده از پول صحیح نمی باشد.
درآمد برای هر کلیک و خدمات تبلیغات
هزینه ثبت نام سایت در ترب به عنوان فروشنده رایگان است. اما هزینه اصلی در ترب تعرفه یا هزینه کلیک است. پلتفرم ترب ایتطور عمل می کند که به جای اینکه درصدی از فروش محصولات به ترب پرداخت شود به ازای هر کلیک کاربر روی لینک‌های محصول خود مبلغی مشخص پرداخت خواهد شد. این یعنی هر چه کاربران بیشتری روی لینک کلیک کنند، هزینه بیشتر می‌شود.
اگر یک کاربر در بازه زمانی ۳۰ دقیقه‌ای چندین بار روی لینک کلیک کند، فقط هزینه اولین کلیک کسر می‌شود.
برای شروع همکاری فروشنده در سایت ترب، حداقل مبلغ ۱۰۰ هزار تومان شارژ نیاز است. اگر مبلغ شارژ از ۱۰ میلیون تومان بیشتر شود، پاداش ویژه‌ای دریافت می کند و هر چه قیمت محصول کمتر باشد، هزینه هر کلیک نیز کمتر خواهد بود.
محصولات ناموجود و هزینه کلیک تکراری
تعرفه کلیک از طریق محصولات ناموجود ۲۰۰ تومان است. این کلیک‌ها در محاسبات روزانه جدول بالا در نظر گرفته نمی‌شود. (به طور پیش‌فرض محصولات ناموجود فروشگاه‌ها نیز به کاربران نمایش داده می‌شود. فروشگاه‌ها در صورتی که تمایل به عدم نمایش محصولات ناموجود خود در ترب دارند، می‌توانند این گزینه را از طریق بخش تنظیمات فروشگاه غیرفعال کنند.
ترب هزینه کلیک‌های تکراری در بازه زمانی نیم ساعته را (مشابه با تعریف کلیک گوگل آنالیتیکس)، اخذ نمی‌کند.
محصولات ممنوع
جعاله در باره کار نامشروع یا غیر عقلایی باطل است در نتیجه ترب به لحاظ شرعی نمی تواند کالایی که از لحاظ شرع و قانون غیر مجاز می باشد را در معرض فروش بگذارد و آن را معرفی کند و جُعل دریافت کند.
بنا بر آنچه که در سایت ترب گفته شده است محصولاتی ممنوع می باشد که عبارتند از :
- انواع دخانیات مثل سیگار و تنباکو
- مشروبات الکلی
- آنتی ویروس eset
- محصولاتی که مغایر با قوانین جمهوری اسلامی باشد
در صورت وجود چنین محصولاتی برای ترب محرز شود، ترب می‌تواند این محصولات و یا فروشگاه را به طور کلی از نتایج خود حذف نماید.